Tháp Chóp Mạt là một trong ba ngọn tháp cổ mang dấu ấn đặc trưng của văn hóa Óc Eo còn sót lại tại Nam Bộ cùng với tháp Bình Thạnh (Trảng Bàng, Tây Ninh) và tháp Vĩnh Hưng (Vĩnh Lợi, Bạc Liêu). Theo ghi nhận trong các tài liệu lịch sử, công trình đã được hoàn thiện từ thế kỷ VIII. Nhưng mãi đến thế kỷ XIX, cụ thể là năm 1886, các chuyên gia người Pháp mới đặt chân đến đây, mở đầu cho công cuộc khai phá tiềm năng khảo cổ học quý giá của địa danh này.
Lúc mới phát hiện, cụm tháp Chóp Mạt đã bị hư hại tương đối nghiêm trọng với một tháp đã sụp hoàn toàn, một tháp lại nghiêng và mất dần phần đỉnh. Do vậy, nhiều đợt sửa chữa, trùng tu đã được tiến hành vào các năm 1938, 2003 và 2013 để tháp có được hình dáng như ngày hôm nay. Đặc biệt, căn cứ Quyết định số 937/QĐ-BT ngày 23 tháng 7 năm 1993, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận tháp cổ Chóp Mạt là Di tích lịch sử – văn hóa quốc gia, từ đó đẩy mạnh công tác bảo tồn và phát huy giá trị của chứng tích hiếm hoi.
Không ai biết người của nền văn minh Óc Eo đã đặt tên gì cho ngọn tháp cổ của họ. Vậy nên, khi nhận thấy phần đỉnh chóp đã bị hao mòn, người đương thời liền gọi nơi đây bằng cái tên dân dã – tháp Chóp Mạt. Từ “Mạt” ở đây bao hàm ba tầng ý nghĩa:
Hư hỏng, tàn lụi hay mất, tiêu tan (Mạt mát, mạt rỗng, mạt vỡ).
Cũng có nghĩa là không còn nữa.
Cũng có nghĩa là cuối cùng, tận cùng (mạt thế, mạt vận).
Xét trên phương diện kiến trúc, phần đỉnh tháp được xem là nơi quan trọng nhất cũng là đỉnh cao của nghệ thuật. Việc mất đi phần đỉnh đã khiến tuyệt tác này không còn trọn vẹn, đánh dấu sự suy tàn của nền văn minh Óc Eo. Dù trải qua ba lần trùng tu nhưng các bậc thầy vẫn chưa phục hồi được phần đỉnh này, tựa như không thể trở lại một thoáng rực rỡ đã qua đi của thời đại cũ.
Hiện tại, tháp Chóp Mạt vẫn thiếu mất phần đỉnh
Cấu trúc tổng thể của tháp từ nền văn minh Óc Eo giai đoạn hậu Phù Nam – quốc gia từng thống trị đồng bằng châu thổ hạ lưu sông Mê Kông vào những thế kỷ đầu Công Nguyên. Kết hợp giữa kiến trúc nguyên bản và công tác tái tạo, ngọn tháp trở thành điểm giao thoa của tinh hoa nghệ thuật cổ đại và hiện đại.
Phần móng nền của tháp có cạnh dài 5m, chiều cao 10m tính từ mặt đất lên đến điểm cao nhất. Phần chân tháp gồm ba tầng giật cấp xếp chồng lên nhau, càng lên cao càng nhỏ dần và không có chóp. Với tạo hình khối vuông, tháp Chóp Mạt tựa thể một ngọn bút lớn màu đỏ cam đang toan tính vươn mình xuyên qua những tầng mây xanh.
Toàn bộ công trình được xây dựng bằng hai loại vật liệu chính, bao gồm gạch nung khổ lớn với kích thước 7 x 18 x 25cm, và đá phiến. Đây vốn dĩ là hai chất liệu thô sơ, khó gia công và kết dính với nhau. Ấy vậy mà không dùng đến hỗn hợp xi măng, người cổ đại vẫn có thể xếp các phiến đá và gạch nung chồng khít, hầu như không xuất hiện kẽ hở. Điểm đặc biệt này đã chứng minh mức độ phát triển vượt bậc trong tri thức về xây dựng và kiến trúc của nền văn minh xưa cũ.
Những viên gạch nung được sắp xếp khéo léo tại chân tháp
Công trình chỉ có một cửa duy nhất hướng về phía Đông được hoàn thiện từ chất liệu đá hoa cương, trước cửa còn sót lại vết tích của một bầu nước hình vuông đẹp mắt, các cạnh còn lại hướng về ba phía Tây – Nam – Bắc. Chi tiết trên bốn mặt tường của ngọn tháp đã bị bào mòn mạnh mẽ dưới sức mạnh của thời gian, vậy nên người thợ phục chế chỉ có thể tái tạo đơn giản họa tiết phù điêu và hoa văn tượng thần từ những dấu vết mờ nhạt trên mặt tường phía Tây và phía Bắc.
Trên mặt tường ngoài của tháp Chóp Mạt, hình ảnh chạm khắc nổi hoa lá, chim muông, thánh thần… hiện lên một cách sống động qua bàn tay tài hoa của người thợ lành nghề Phù Nam. Toàn thể họa tiết, hoa văn đều gắn liền mật thiết với đời sống vật chất và tinh thần của con người, đem đến cho du khách một xúc cảm hoài niệm khó tả.
Bức tranh về thiên nhiên cho thấy lối sinh hoạt và sự trân trọng của người xưa với cảnh vật, trong khi bức tranh về tín ngưỡng, tôn giáo lại làm nổi bật sự thành kính, tôn vinh các đấng tâm linh – cụ thể là hai vị thần Linga và Yoni trong văn hóa thờ thần đậm chất Óc Eo.
Cận cảnh phần chân tháp bị bào mòn do khí hậu, thời tiết trong hơn 1.300 năm
Phần đổ nát của một ngọn tháp vẫn được bảo tồn đến ngày nay
Những bức sa thạch cổ – chứng tích của văn hóa thờ cúng xưa
Bậc tam cấp của tháp được làm bằng đá phiến thô ráp
Phù điêu nguyên bản (bên trái) đem lại cảm giác chân thật khác hẳn phù điêu được phục dựng lại
Di tích Lịch sữ-Văn hóa Tháp Chót Mạt, tọa lạc ấp Xóm Tháp, xã Tân Phong, huyện Tân Biên, tỉnh Tây Ninh, được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch) công nhận là di tích lịch sử - văn hóa tại Quyết định số 937/QĐ-BT ngày 23 tháng 7 năm 1993. Đồng thời là một trong ba công trình tháp cổ cuối cùng còn lại ở miền Nam nước ta.
Theo TS Nguyễn Thế Anh ( ST)
